понедельник, 27 октября 2014 г.

ПЛАТОН АЛЕКСЕЕВИЧ СЛЕПЦОВ - ОЙУУНУСКАЙ
(1893-1939)
Саха советскай литературатын төрүттээччи, поэт, прозаик, драматург, ученай - филолог, Саха сирин автономиятын төрүттэспит биллиилээх общественнай, политическай деятель. 1893 сыллаахха сэтинньи 10 күнүгэр Таатта оройуонун - Дьохсоҕон нэһилиэгэр үөрэҕэ суох дьадаҥы бааһынай ыалыгар төрөөбүтэ. 14 сааһыгар оскуолаҕакиирбитэ, ол кэннэ үөрэҕин Дьокуускай куораттааҕы учуутал семинариятыгар салҕаабыта. Үөрэҕин кэмин туһунан Ойуунускай кэлин «Оҕо куйуурдуу турара» диэн киһи харааста ааҕар кыракый кэпсээнигэр суруйбута. 1915 сыллаахха учуутал семинариятыгар киирэн 14 солкуобай хааһына стипендиятын ылыаҕыттан киһилии олорбута. Баай уонна дьадаҥы диэн кимнээхтэрин, байдар хараҥа үлэһит дьону сүүрдээн сиэн олороллорун Платон Ойуунускай бэрт эрдэ өйдөөбүтэ.
Дьокуускай куорат үөрэнээччилэрин бастакы литературнай бөлөҕө «Юность» диэн илиинэн суруллар сурунаалы таһаара сылдьыбыт. Ол сурунаал 1914 сыллаахха 5-с нүөмэригэр Платон «Слово о жизни демократов и аристократов» диэн ыстатыйаны нууччалыы суруйбута. Оҕотук Ойуунускай үөрэх - сайдыы диэни билбэккэ, харанаҕа хаайтаран, ыар баттал анныгар тэпсиллэр, үлэһит - хамначчыт кыра - дьаданы бар - дьонун бу кэп-дьэбэр умнаһыт олохтон хайдах быыһыахха сөбүй диэн, санаа бөҕөҕө түһэн, мунчаара сылдьар кэмигэр сыылкаҕа кэлбит нуучча революционердарын кытта көрсүһэр. Кинилэр кистэлэҥ куруһуоктарыгар киирэн, Маркс үөрэҕин кытта билсиһэр. Дьэ манна Платон үлэһит - хамначчыт дьон баайдар уонна үөрэхтээхтэр аҕыныыларынан буолбакка, көлөһүннээччилэр тутулларын суулларан, бэйэтин былааһын туругурдан эрэ дьоллоох олоххо тиийэр кыахтаах эбит диэн санааҕа кэлэр. Онон 1917 сыллаахха социализм идеяларын өйүнэн - сүрэҕинэн ылынан көрсөр. Эһиилигэр Коммунистическай партияҕа киирэр.
Ойуунускай литература бары жанрдарыгар - поэзияҕа, прозаҕа, драматургияҕа, критикаҕа, литературоведенияҕа - суруйбут үрдүк талааннаах айымньылара ити литература үөскүүр бөҕө акылаата буолбуттара, кини инникитин сайдар тосхолун ыйбыттара. 1917 сыллаахха муус устарга суруйбут «Үлэһит ырыата» диэн биир бастакы хоһооно. Ити эһиилигэр, гражданскай сэрии саҕана, 1919 сыллаахха, Томскай губерниятыгар Колчак былааһынан сыылкаҕа утаарыллан, өлөр - тиллэр мүччүргэнигэр сылдьан, үйэлээх сааүын үтүө доҕоругар Максим Кирович Аммосовка «Син биир буолбаат?!!» диэн аатырбыт хоһоонун анаабыта.
 Кини сүүрбэһис сылларга - айар үлэтэ үгэннээн сайдыбыт кэмэ («Уруйа улааттын», «Былааһы  Совекка», «Андаҕар», «Кэлэр кэскил ырыата», «Өрүөл кэриэһэ», «Бастыҥ барҕа баһыыба» уо.д.а. үгүс хоһооноругар, «Кыһыл ойуун» диэн олоҥхо тойугар, «Большевик» диэн драматыгар, «Олох дуу? Туул дуу?», «Иирбит Ньукуус» диэн кэпсээннэригэр, публицистическай ыстатыйаларыгар) Российскай Империя бары норуоттарын колониальнай сыаптартан босхолообут, баайдар батталларын-атаҕастабылларын суох оҥорбут Октябрьскай революция кыайыытын айхаллаабыта, дьадаҥы дьон Советскай былааһы олохтуур иһин хорсун быһыыларын уруйдаан ойуулаабыта. «Александр Македонскай» диэн кэпсээнин суруйааччы алдьархайдаах 1937 сыллаахха «Кыым» хаһыакка бэчээттэппитэ.
Поэт, прозаик, драматург, публицист П.А.Ойуунускай литературнай айымньыта элбэх эгэлгэ көрүҥнээх, үгүс өҥнөөх-дьүһүннээх этэ. Кинини, холобура, политикаҕа анаммыт дарбааннаах поэзия автордарын эрэ курдук саныахха сатаммат. Общественнай олох темаларыгар анаммыт сытыы кылыс тыллаах ырыаларын-хоһооннорун сэргэ кини сүрэх-быар иэйиитин, өй-санаа дэгэтин нарыннык- намчытык этэр лирик этэ. Кини «Доҕорбор Сүөкуччэҕэ», «Муора», «Крым», «Туйаарар туойбута» уо.д.а. суруйуулара айылҕа кэрэтин, таптал күүһүн хоһуйуу бастыҥ холобурдарынан буолаллар. П.А. Ойуунускай, фольклорнай сюжеттарга олоҕуран, үөһэ ахтыллыбыт «Кыһыл Ойуунтан» ураты, хас да бөдөҥ прозаическай айымньыны суруйбута. Олортон саамай улаханнарыгар, «Улуу Кудаҥса» диэн сэһэнигэр, кини «үс Саха үөскүөн, түөрт Саха төлкөлөнүөн» туһугар сир-халлаан үйэ тухары олохсуйбут ыйаахтарын утары барбыт модун санаалаах, күүстээх өйдөөх Улуу Кудаҥса сүдү трагическай обраһынан айбыта. П.А. Ойуунускай саамай-саамай сөҕүмэр сүдү үлэтинэн Саха олоҥхотун хомуйан, түмэн, сүүмэрдээн суруйуута буолар. Аан бастаан кини олоҥхоттон кыра лоскуйу ылан, «Туйаарыма Куо» диэн ааттаан суруйбутун Саха театра 1928 сыллаахха олунньу 18 кунугэр көрдөрбүтэ.
1930 сыллаахха Платон Алексеевич «Туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма Куо» диэн үс оонньуулаах олоҥхо - драманы суруйан бүтэрбитэ. Ол «Дьулуруйар Ньургун Боотур» диэн олоҥхо, сценаҕа оонньуурга анаан, кылгатан оҥоһуллубут көрүҥэ этэ. Сонно тута кэриэтэ «Туналҕаннаах ньуурдаах Туйаарыма Куо» театрга туруоруллуутун норуот бүтүннүүтэ сөҕөн-махтайан, уруйдаан көрсүбүтэ.
1918 сыллаахха П.А.Ойуунускай - Саха сиригэр советскай былааһы тэрийиигэ Центросибирь комиссиятын баһылыга, 1921 сылтан губревком председателэ, Автономнай Республика тэриллиэҕиттэн бастаан Саха  АССР Совнаркомун, онтон быыстала суох Саха АССР Киин Ситэриилээх Комитетын председателэ, 1928-29 сылларга - үөрэх уонна доруобуйа харыстабылын наркома, РК(б)П Х съеһин делегата. Иккис, үһүс ыҥырыылаах ССРС Киин Ситэриилээх Комитеттарын чилиэнэ. Х1 Советтар Бүтүн Россиятааҕы, II Бүтүн Союзтааҕы съезтэрин делегата. Партия Саха губерниятааҕы комитетын уонна обкомун бюротун чилиэнэ.
Отутус сыллар хара дьайдаах репрессиялара П.А.Ойуунускайы тумнубатахтара. Сэллигинэн ыараханнык ыалдьа сылдьар поэт хаайыыга да сытан хоһоон суруйарын уураппатаҕа. Поэт хаайыыга сытан, сүрэх кыланыыта буолбут «Туох иһин» диэн бүтэһик хоһоонун инчэҕэй эттээх эрэ барыта өйүөн сөп.

Платон Алексеевич Ойуунускай сырдык тыына 1939 сыллаахха алтынньы ый 31 күнүгэр быстыбыта. Кини өлбүтүн хаайыы бүтүннүүтэ билэн түүн үөһүгэр «Реквием» ыллаабыта.
П.А.Ойуунускай бэйэтин үрдүк төлкөтүн бэрт эрдэ сэрэйбитэ. Өссө 1917 сыллаахха ахсынньы 27 күнүгэр, доҕоругар М.К.Аммосовка суругар маннык бэлиэ тыллары эппиттээх: «Народ, имеющий свою будущность, поймет нас, если не при нас, то в будущем, и по адресу нашему скажет: «Дорогие граждане! Вы были и работали за нас. Спасибо Вам!».

П.А.Ойуунускай аатын Саха академическай театра (1934 сыллаахха кулун тутар 28 күнүгэр иҥэриллибитэ) уонна Дьокуускай куорат биир уулуссата сүгэллэр. 1966 сыллаахха Саха АССР Министрдэрин Совета П.А.Ойуунускай аатынан литератураҕа, искусствоҕа уонна архитектураҕа Государственнай премияны олохтообута. 

Комментариев нет:

Отправить комментарий